Met de plotse overgang naar online onderwijs als gevolg van de COVID-19 pandemie, realiseerden veel docenten en studenten zich hoe uitdagend het kan zijn om sociale interacties in online onderwijs te faciliteren, maar ook hoe belangrijk het is.

De noodzaak om mogelijkheden te creëren voor sociale interacties in online leeromgevingen is uitgebreid aan bod gekomen in de literatuur en wordt vaak aangeduid als sociale aanwezigheid. Sociale aanwezigheid duidt de mate aan waarin een student zich persoonlijk verbonden voelt met andere studenten en de docent in een online leeromgeving (Sung & Mayer, 2012). Verschillende studies suggereren dat sociale aanwezigheid kan bijdragen aan het verminderen van het gevoel van isolatie in online omgevingen (Sung & Mayer, 2012), en een positief effect kan hebben op leerresultaten, zoals studenttevredenheid en ervaren leren (Edwards, 2020; Richardson et al., 2017).

De mastercourse Leer- en leeromgeving van de faculteit Onderwijskunde is een goed voorbeeld van hoe meerdere activiteiten kunnen worden uitgezet om online sociale interacties te faciliteren, zowel in kleinere groepen als in plenaire sessies.

“Sociale interactie maakt het voor studenten makkelijker om zich te concentreren en deel te nemen”

Ervaring docent dr. Jaap Schuitema

Lees hieronder de ervaring van masterstudent Emilia Roelfs

Dr. Jaap Schuitema

Aandacht voor sociale interactie stond al centraal in deze cursus, nog voordat we de overstap moesten maken naar online onderwijs. In de cursus werden verschillende momenten gecreëerd voor sociale interactie. Zo vroegen we studenten om voor de les stellingen of vragen in te sturen voor discussie. Ze moesten de stellingen in groepjes voorbereiden en elk college brachten drie of vier groepjes studenten een stelling of een vraag in die we met de rest van de klas bespraken. Ik plaatste de uitspraken op een van de slides waar ze het best pasten in het college en het verhaal en vroeg dan aan een van de studenten om iets te zeggen over de uitspraak of stelling. Daarna gingen de studenten naar de breakout rooms om erover te discussiëren en daarna kwamen ze terug naar het hoofdscherm en bespraken ze het met de hele groep.

Ik geef ook opdrachten tijdens deze colleges, waarbij de studenten de stof in kleinere groepjes kunnen bespreken en daarna bespreken we ze plenair. Studenten moesten bijvoorbeeld casestudy’s verbinden met de cursusliteratuur. Ik gaf ook elke week een examenvraag, zodat de studenten examenvragen konden oefenen. In plaats van kleinere groepen tegelijk te laten discussiëren in één klaslokaal op de campus, gingen de verschillende groepen online uiteen in van elkaar gescheiden breakout rooms. We hebben één keer per week een college van drie uur en het is te lang om drie uur lang alleen maar achter elkaar te luisteren, dus deze opdrachten en elementen van sociale interactie breken de les op in kleinere stukken en maken het voor studenten gemakkelijker om zich te concentreren, mee te doen en informatie te verwerken.

“Het is moeilijk om plenaire feedback te geven na de sessies in de breakout rooms omdat je veel informatie mist.”

Ik vond het in de online setting moeilijker om terug te gaan naar de plenaire sessie na de discussies in kleinere groepen. Normaal gesproken loop ik op de campus rond om te zien en te horen wat elke groep aan het doen is, je hebt kleine gesprekjes en vraagt wat rond. Zelfs als ik bij één groep sta, krijg ik een idee van wat andere groepen aan de andere kant van de zaal aan het doen zijn. Op de campus heb je meer overzicht, terwijl je online elke breakout room apart moet binnengaan om een idee te krijgen van wat elke groep aan het doen is en je kunt maar één breakout room tegelijk bezoeken. Daarom vond ik het in de online plenaire sessies moeilijker om te debriefen en feedback te geven, aangezien je veel informatie mist over wat er in de breakout–rooms is besproken.

“Padlet maakte het makkelijker om plenaire feedback te geven na breakout room sessies”

Omdat debriefing en online feedback geven moeilijker was, begon ik een online tool te gebruiken, Padlet, waar studenten hun antwoorden in kunnen zetten, door een formulier in te vullen. Het is leuk dat ze allemaal tegelijk in Padlet kunnen werken en de antwoorden van de andere groepen kunnen zien terwijl ze het schrijven. Dat geeft een gevoel van verbondenheid met de andere groepen, en groepen kunnen elkaar inspireren met hun schrijfwerk ondanks dat ze gescheiden zijn. Dit vergemakkelijkte de interactie tussen de groepen misschien nog wel meer dan op de campus, waar studenten moeten wachten op de plenaire sessie om meer te weten te komen over het werk van de andere groepen, omdat ze zo gefocust zijn op hun eigen groep en waarschijnlijk niet veel aandacht besteden aan wat er gebeurt in de groepen naast hen. In de plenaire sessie na de sessies in de breakout-rooms gebruikte ik de Padlet als overzicht en leidraad om het werk van de verschillende groepen te debriefen en feedback te geven. En terwijl ik aan het praten was kon iedereen het ook volgen op Padlet en zien wat iedereen had gedaan. Padlet was dus een passende oplossing, die heel goed werkte en zelfs iets is om ook op de campus te blijven gebruiken.

Sociale functie van breakout rooms

Ik bezocht de breakout rooms om te zien waar studenten het over hadden, of ze vragen hadden, maar ook om deel te nemen aan hun discussie, om te horen wat ze dachten. Dit is iets wat ik echt miste in het online lesgeven: horen wat studenten denken over het materiaal en achter misvattingen komen. Luisteren naar studenten geeft me zo veel informatie; bijvoorbeeld welke informatie niet duidelijk was en verder uitgelegd moet worden. Het is ook leuk om in contact te komen, om mee te denken, dus ik vind het sociale aspect ook leuk. Ik heb elke breakout room bezocht, ook omdat er geen andere mogelijkheden zijn om met studenten apart te praten als je online lesgeeft. Het was voor mij geen probleem als studenten over andere dingen dan vak gerelateerde onderwerpen praatten, want het is ook belangrijk om een beetje een sociaal gesprek te hebben, wat ik miste in mijn online lesgeven, en wat zij ook misten tijdens deze online lesperiode. Het is leuk om te horen dat studenten deze breakout rooms ook als een soort sociaal evenement hebben ervaren, het gevoel deel uit te maken van een groep, dat je niet alleen van thuis uit studeert, wat voor veel studenten moeilijk was.

Kennisclips

Ik heb kennisclips gemaakt voor de online lessen en zal die weer gebruiken als ik op de campus ben. Ik heb ook kennisclips gemaakt van de opnames van de lessen en zal die opnieuw gebruiken, omdat ik ze nuttig vind. Op de campus duurde het college drie uur, maar door de kennisclips die studenten voor de les moesten bekijken, konden we de online lessen terugbrengen tot twee uur. Ik denk dat het goed werkt om vooraf opgenomen kennisclips te hebben, omdat je het echt kort kunt houden, het meer to the point kunt maken, en concepten op een duidelijkere en meer gestructureerde manier kunt uitleggen. Dus ik denk dat ik de betere kennisclips zal blijven gebruiken om studenten te helpen zich voor te bereiden op het college, als ik weer op de campus les geef. Het maakt de les ook interactiever, want zo creëer je meer ruimte voor discussie. De clips en het voorbereiden van de stellingen voor de les hielpen bij de voorbereiding op de discussies in de les. Het is een flipped classroom aanpak: de studenten bereidden thuis het theoretische gedeelte voor en tijdens de online sessie konden we de inhoud uitdiepen met onze discussies, hoewel er nog steeds theoretische dingen waren die ik tijdens de online bijeenkomst doceerde.

Ervaring van student Emilia Roelfs

Masterstudent Pedagogische Wetenschappen

Mogelijkheden voor sociale interactie voor en tijdens de les

Deze cursus was succesvol in het creëren van verschillende mogelijkheden voor interactie. Het feit dat we de bespreking van stellingen voor de les in kleine groepjes moesten voorbereiden, creëerde een extra moment van sociale interactie. En daarna in de online les bespraken we eerst de stellingen, of moesten we een examenvraag voorbereiden in kleinere groepjes in breakout rooms, wat weer andere kansen op sociale interactie creëerde. We moesten samen een presentatie voorbereiden voor de plenaire sessie en één van ons aanwijzen om onze groep te vertegenwoordigen in de plenaire sessie. Het werken in kleine groepen voor en tijdens de les creëerde mogelijkheden voor sociale interactie en leren.

Leren van medestudenten

Het is heel nuttig om in een kleinere groep in de breakout rooms een onderwerp te bespreken, samen aan een taak te werken en daarover te discussiëren. Je leert van je medestudenten. Voor mij is het heel nuttig om over onderwerpen te lezen, om erover te discussiëren en te horen op verschillende gelegenheden en manieren. Zo leer ik het meest. Ook moet je de literatuur voor de les lezen, anders kun je er niet over discussiëren, omdat het zulke specifieke kennis is. Je bereidt je voor op jezelf, maar ook omdat je je medestudenten niet wilt teleurstellen. De breakout rooms op zich waren absoluut heel nuttig in het sociale aspect. De online colleges en vooral de breakout rooms waren het moment dat ik met andere studenten kon praten, want ik heb op geen enkel ander moment medestudenten gezien tijdens de pandemie, dus ik denk dat het ook echt nuttig is voor de band, het gevoel dat je samen studeert en dat je niet alleen bent.

Willekeurig toegewezen breakout rooms

Het hoorcollege was met de hele groep en in de breakout rooms werkten we in kleinere groepjes. We werden willekeurig toegewezen aan een groep telkens als we een breakoutruimte binnengingen. Het is interessant en nuttig om met verschillende studenten te praten, maar als een groep bijvoorbeeld niet goed bij elkaar past is dat geen groot probleem, omdat je weet dat je de volgende keer in een andere groep wordt ingedeeld. Niet elke student is altijd even gemotiveerd, daarom was het heel goed dat de groepen elke keer wisselden, zodat je niet aan één groep vastzat. Als één of meer studenten in de groep niet gemotiveerd zijn is dat niet zo leuk, maar omdat je na het kwartiertje in de breakoutruimte een resultaat moet laten zien is de groep als geheel gemotiveerd om met iets te komen en dat betekent dat je daarvoor moet werken. Het was ook erg nuttig om de resultaten te zien van wat de andere groepen hadden bedacht. Het inspireerde ons voor andere ideeën en hield me meer aan het denken over het onderwerp.

“Padlet maakte het werk van medestudenten in andere breakout rooms zichtbaar”

We moesten de stellingen voorbereiden voor het college en het was verplicht om er een week of een paar dagen van tevoren met medestudenten over te praten. We moesten het zo voorbereiden dat we een presentatie konden houden in de klas. En na de presentaties konden we met een andere groep in breakout rooms gaan zitten om verder te discussiëren over de stellingen. Deze structuur was zowel sociaal als bevorderlijk voor het leren, omdat je alle studenten uit de groep op een dieper niveau leert kennen en met hen samenwerkt. Ook omdat we een online tool gebruikten, Padlet genaamd, hielden we contact met de groepen in de andere breakout rooms. Hoewel onzichtbaar voor ons, konden we toch onze gedachten delen via de Padlet waar we elkaars opmerkingen konden lezen terwijl ze geschreven werden tijdens de sessies in de breakout-room Zo konden we toch zien wat anderen aan het doen waren en vice versa.

Sociale interactie draagt bij tot het leerproces

Alle cursusactiviteiten, zoals het bespreken van de stellingen of het voorbereiden van de opdrachten in kleine groepjes, droegen bij tot mijn leerproces. We weten uit de literatuur dat er wordt gezegd dat sociale interactie helpt bij het leren en ik kan bevestigen dat het echt helpt. Vooral als de onderwerpen moeilijk of erg abstract zijn, is het zo nuttig om erover te praten. Als je erover praat worden ze concreter. Ik zou zeggen dat ik de theorie over de transfer van abstract concept naar concreet echt heb ervaren. Als je er met je medestudenten over praat, begin je te voelen wat dat concept betekent. Sociale interactie verbetert het leren, het maakte zichtbaar wat we leerden. Na de breakout-roomsessie bespraken we misvattingen, wat eye-opening was, omdat je er dan misschien achter komt dat je iets verkeerd geïnterpreteerd hebt en als dat eenmaal duidelijk is, vergeet je het nooit meer.

Kennisclips

Het was erg nuttig om voor de les naar de kennisclips te luisteren. Ik maakte aantekeningen toen ik naar die clips luisterde. Het is heel handig dat je kunt pauzeren wanneer dat nodig is om het te verwerken en erover na te denken, maar ook om terug of vooruit te kunnen gaan wanneer je dat wilt. De clips maakten het twee uur durende college anders dan een gewoon college. Door het conceptuele gedeelte naar de clips te verplaatsen, heb je meer ruimte voor discussie tijdens de online sessies. Ik heb echt veel geleerd tijdens deze cursus, dat is ook de reden dat ik hem genomineerd heb tijdens de focusgroep. Als er weer les gegeven wordt op de campus zou ik de kennisclips en de Padlet willen behouden, want dat maakt het leren zichtbaar. Het is heel handig om te zien wat de andere studenten hebben gedaan en dat te vergelijken met wat je zelf hebt gedaan. Padlet gaat over verbanden leggen, het heeft me meer laten nadenken en reflecteren over de onderwerpen. Ik zou ook graag in kleine groepjes blijven werken, of het nu in een breakout room is of live, beide zijn erg nuttig. Ook werkte het heel goed om één persoon verantwoordelijk te maken voor het vertegenwoordigen van de groep in de plenaire sessie.

Tip van docent Jaap

Benoem bij breakout rooms een vertegenwoordiger per groep

Als je gebruik maakt van de breakout rooms, moet je zorgen dat de opdracht duidelijk is, dat studenten echt iets concreets te doen hebben. Dat is iets wat ik in dit online lesjaar heb ervaren. De studenten gewoon naar de breakout rooms sturen en zeggen – jullie moeten dit onderwerp bespreken – werkt niet echt. Je moet heel specifiek zijn: vul dit formulier in of wijs één student aan die jullie groep zal vertegenwoordigen wanneer jullie terugkomen naar de plenaire hoofdsessie.

Ik heb geleerd dat het goed werkt om één persoon in de groep aan te wijzen die de rest van die groep vertegenwoordigt, omdat je anders ongemakkelijke stiltes kunt krijgen, omdat niemand begint te praten. In mijn cursus moesten de studenten zelf iemand aanwijzen die hun reactie in de klas zou vertegenwoordigen, om de samenvatting te geven, de uitkomst van hun breakout-room. Ik zal dit ook in de lessen op de campus invoeren: dan laat ik ze de uitspraken in kleine groepjes voorbereiden, ik denk dat dat beter werkt en activerender is dan deze uitspraken alleen met de hele groep te bespreken.

De volgende keer zou ik proberen de kennisclips korter te maken, hoe korter en meer to the point ze zijn, hoe beter. Ik gebruik ze nu weer, geen tijd om ze over te doen, maar ik vind ze nog steeds een beetje lang. Ook de volgende keer misschien minder praten tijdens de online sessies en meer ruimte en tijd voor opdrachten. Mijn advies en ervaring is dat het het beste werkt om lessen zo interactief mogelijk te maken, vooral online lessen.

Tip van student Emilia

Specifieke opdrachten en willekeurige kleine groepen

Ik ben het eens met wat Jaap zei dat het echt belangrijk is om heel specifiek en duidelijk te zijn in de opdracht die je geeft: je gaat dit doen, hierdoor, gedurende zoveel minuten. Ik denk ook dat het nuttig is om de kleinere groepen willekeurig toe te wijzen, zodat studenten elke les met andere studenten werken. Het is leerzaam om alle studenten en al hun manieren van denken en werken te kennen. Het is ook heel nuttig om examenvragen in groepjes te oefenen, zodat je, als je twijfelt over een antwoord, met je medestudenten kunt bespreken wat zij denken en zo tot een beter antwoord kunt komen.

Reactie Jaap:

Eerst bracht ik wel potentiële examenvragen in, maar zei niet altijd expliciet: dit zou een examenvraag kunnen zijn. Maar omdat leerlingen altijd vragen om examenvragen te oefenen, besloot ik expliciet te zeggen: dit zou een examenvraag kunnen zijn. Elke les bespraken we een potentiële examenvraag, kleinere groepjes bespraken ze in de breakout rooms en brachten hun antwoord naar de plenaire sessie. Nadien zette ik deze voorbeelden van potentiële examenvragen op Canvas. Het belangrijkste doel van al deze kleine groepsactiviteiten, deze sociale interactie, is de studenten te betrekken bij de stof, maar – zoals ik al eerder zei – dat was ook een doel van de cursus voordat we online les moesten geven. Terwijl ik als docent dingen kan uitleggen en studenten daarvan kunnen leren, is het ook goed dat studenten erover praten en proberen hun eigen perspectief op het materiaal te formuleren. Discussies activeren je denken door simpelweg aan een andere student te formuleren hoe je over de stof denkt. Ook om te horen wat andere studenten denken, om kennis te maken met verschillende perspectieven activeert je eigen denkproces. Omdat de groepen in de breakout room willekeurig werden toegewezen door Zoom, werden de studenten dus elke les of zelfs elke opdracht in een andere groep ingedeeld. Elke student heeft dus op een bepaald moment een breakout room gedeeld met al zijn medestudenten en leerde zo veel verschillende manieren van werken en denken kennen.

Literatuur

Artikel

Edwards, O. (2020). The impact of the social context on value and expectancy beliefs in an online graduate program: The role of social presence. Journal of Computer Assisted Learning. DOI: 10.1111/jcal.12492

Artikel

Richardson, J. C., Maeda, Y., Lv, J., & Caskurlu, S. (2017). Social presence in relation to students’ satisfaction and learning in the online environment: A meta-analysis. Computers in Human Behavior, 71, 402-417.

Artikel

Sung, E., & Mayer, R. E. (2012). Five facets of social presence in online distance education. Computers in Human Behavior, 28(5), 1738-1747.

Dit verhaal is onderdeel van een serie inspirerende praktijkvoorbeelden van online onderwijs tijdens de COVID-19 pandemie, die naar voren kwamen tijdens focusgroepdiscussies binnen het onderzoeksproject ‘Online en blended onderwijs aan de UvA’. Dit onderzoeksproject geeft inzicht in de ervaringen van docenten en studenten met online (aspecten van) onderwijs en de strategieën die docenten hebben ingezet om (online) leren te stimuleren.

Vind alle verhalen en verslagen op de projectpagina:

Ga naar projectpagina ‘Online onderwijs tijdens COVID-19’